ҚР БҒМ Биологиялық қауіпсіздік проблемаларының ҒЗИ әзірлеген Covid-19-ға қарсы Qazvac инактивтендірілген отандық вакцинасы қазір үш мың еріктіде клиникалық сынақтың соңғы сатысынан өтуде. Әзірлеушілердің айтуынша, оның шетелдік вакциналардан ерекшелігі – ол SARS – Cov-2 (COVID-19) вирусының көптеген мутациясын есепке ала отырып жасалғандығы.
Назарбаев университетіндегі биология ғылымының профессоры, «Астана ұлттық зертханасының» директоры Дос Сарбасовтың айтуынша, – ол кең иммундық жауап қайтаруы керек, өйткені онда коронавирустың барлық ақуыздары берілген.
«Біздің иммундық жүйеміз бізді барлық бөгде заттар мен қоздырғыштардан, соның ішінде вирустар мен бактериялардан қорғайды» дейді ғалым. – Бірақ кейбір микроорганизмдер, егер де иммундық жүйе уақтысында жауап қайтара алмаса, денеге айтарлықтай зиян келтіруі тіпті өлімге де әкелуі мүмкін. Ағзадағы бөгде заттарды тану белгілі бір ақуыз — антиденелерді шығару арқылы жүреді. Вакцинация оны патогеннің зиянсыз прототипін (белсенді емес бактерия немесе вирус) енгізу арқылы дайындауға арналған. Американдық Pfizer және ресейлік Спутник-V тек бір S-коронавирус ақуызының (коронаға ұқсайтын вирус бетіндегі тікенек) синтезін қоздырады, содан кейін организм оған қарсы антиденелер шығарады.
Қос вакцинация арнайы антиденелердің пайда болуына кепілдік береді. Егер нағыз инфекция ағзаға енсе, онда олар оны белсенді түрде бейтараптандыруға дайын болады, бұл жағдайда – ол коронавирустық инфекция. Біз РНҚ вирусымен айналысатындықтан, SARS-Cov-2-ң мутацияға бейімділігі өте жоғары. Бұл дегеніміз, егер S ақуызын кодтайтын ген мутацияға ұшыраса, онда вакцина соншалықты тиімді болмайды. Мен Pfizer және Спутник-V туралы айтып отырмын.
Отандық Qazvac қытайлық sinva вакцинасы секілді SARS-Cov-2 белсенді емес вирусын құрайды. Оның бірнеше микрограммы ағзаға еніп, вирустың барлық негізгі ақуыздарына қарсы — үш мембраналық (H, S және M) және кем дегенде 13 құрылымдық емес антиденелердің пайда болуын туғызады. Осылайша, Qazvac вакцинациясынан кейін вирустың барлық негізгі ақуыздарын білдіретін әлдеқайда көп антигендер (бөгде денелер) пайда болады, ол дегеніміз, яғни вируспен арнайы түрде байланысатын әртүрлі антиденелер көп болады. Бір уақытта бірдей мутация жасай алмайтын ақуыздар өте көп болғандықтан Qazvac тиімділігі сондықтан да жоғары деп ұйғарылады.
– Егер бізде осындай тиімді вакцина бар болатын болса, онда неге бізге Спутник-V вакцинасын салдыру ұсынылады?
– Себебі, біздің Инфрақұрылым, әлем пандемияға тап болғанға дейін вакцинаны өте тез және жеткілікті мөлшерде шығара алатын деңгейге көтерілген жоқ. Қолда бар өндірістік қуаттар оларды аз мөлшерде шығаруға, содан кейін негізінен ауыл шаруашылығына бейімделген. Ең бастысы, отандық ғалымдар әзірлеген Qazvac әлі күнге дейін клиникалық сынақтардан өтуде. Қазір оның шынымен тиімді екенін дәлелдеуге арналған үшінші және соңғы фазасы жүріп жатыр. Атап өтсек: адамдарға қолдану үшін кең көлемде шығарылатын барлық вакциналар қатаң, сертификатталған критерийлерден өтуі керек. Біз бұған дайын болмағанымызды қайталаймын. Ешкім CoVID-19 біздің өмірімізді осылай өзгертеді деп күткен жоқ.
Соған қарамастан, Қазақстан өз вакцинасын жасай алғандығы мені қатты қуантады. Өткен жыл бізге көп нәрсені үйретті және қазір біз өте маңызды бағанда тұрмыз. Тиімді вакциналарды өндіру үшін мықты ғылыми және өндірістік құрылым салынды (айту бойынша, зауыт қазірдің өзінде ақ тапсырылуы тиіс).
Qazvac әзірлеушілері сынақтардың үшінші кезеңін маусымға немесе шілдеге дейін аяқтауды жоспарлап отыр. Вакцинаның тиімділігін растау үшін сыналушыларда коронавирустың вирустық ақуыздарына қарсы антиденелер деңгейін ғана емес, сонымен қатар клиникалық сынақтарға қатысқан Қазақстандықтардағы коронавирус ауруының деңгейін көрсету қажет.
Әзірше, әзірлеушілерге жұмысты бір деммен соңына дейін аяқтауға және іске асатын дұрыс вакцинаның жасалуына мүмкіндік беру керек. Бұл еліміз үшін өте маңызды жоба, сондықтан, біз күрделі мәселелерді тиімді және уақтылы шеше алатынымызды дәлелдеуіміз керек.
Айтпақшы, Qazvac – Қазақстан қауіпті инфекцияға қарсы әзірлеп жатқан жалғыз ғана вакцина емес. Онда бірден «бес эшелон», яғни бес түрлі вакцина бар. Qazvac-бұл бірінші, бірақ сонымен бірге оның ең қарапайым түрі. Егер бұл оң нәтиже бермесе, онда олар екінші, үшіншілерді қолданатын болады…
– Ал біз вакцинамен кешікпедік пе?
– Егер ол өткен жазда пайда болғанда, өте жақсы болған болар еді, бірақ бұл мүмкін емес. Кешіктік, жоқ кешікпедік, бірақ бүгінгі таңда ең маңызды мәселе – бәрі де вакцина салдырғылары келмейді. Ондай менің достарымның арасында да көп. Шынымды айтсам, мен вакцинацияға теріс көзқарастың себептерін түсіне алмаймын.
– Мүмкін, адамдарға вакцинациялау арқылы чип салады деген фейктерге байланысты барлық вакциналардың қандай да бір зардаптары бар шығар?
– Бұл мен үшін үлкен парадокс. Сенімсіздіктің бұл кезеңін әлдеқашан өтіп қойдық деп ойлағанмын, бірақ қазір адамдар қайтадан түсініспеушілікке тап болды, бірақ, алайда, бәрі де мектепте биологияны оқыған, бала кездерінен бастап туберкулезге және басқа да қауіпті ауруларға қарсы вакцина салғызған. Сондықтан да, менің ойымша, бүгінгі таңда түсіндіру жұмыстарын күшейту қажет. Ақыр соңында вакцинаның қалай жұмыс істейтінін көрсететін бағдарламалар жасау керек. Мысалы, Qazvac классикалық тип бойынша құрылды, яғни вирулентті организм, бұл жағдайда SARS-Cov-2 вирусын онда ол антиденелер шығаратын организмге жібермес бұрын толығымен бейтараптандырылды.
Халық түсінуі керек: коронавирустық инфекцияның таралуын азды көпті бақылау үшін вакцинация пайызын кем дегенде 70% – ға дейін жеткізу керек.
Сонда ғана жағдай тұрақтанып, инфекциялар саны минимумға дейін азаятын еді. Бірақ қазір Covid тағы да күшейе түсуде, күніне екі мыңға жуық адам жұқтырғанын біз бір айдан астам уақыт бойы естіп келеміз. Қазақстан үшін бұл өте жоғары көрсеткіш. Біз тағы да нағыз шыңда тұрмыз, өткен жазда жұқтырғандардың пайызы әлдеқайда аз болды. Рас, содан кейін балау мәселесі жайлы болды. Бұдан кейін не болатынын айту қиын, мен болжамшы емеспін, бірақ ел мен бүкіл әлем қиын жағдайдан шығу үшін вакцинациядан басқа балама жоқ. Үкіметті қорлаудың мағынасы жоқ. Ол жағдайды тұрақтандыру үшін барлығын жасайды, яғни өз вакцинасы клиникалық сынақтардан өтіп жатқанда, оны жаппай өндіріс басталған елдерден сатып алады. Американдық Pfizer бізге әлі жеткен жоқ, бірақ ресейлік Спутник-V және қытайлық Simvac бар.
– Ал сіз қандай вакцинаны таңдадыңыз?
– Спутник, басқасы мен жасаған кезде әлі болған жоқ еді. Жарты жылдан кейін немесе бір жылдан кейін ағзаның инфекцияға иммундық реакциясын күшейту үшін отандық Qazvac вакцинасымен қайта вакцинациялануға болады деп ойлаймын. Мысалы, Америкада вакцинация арқылы COVID-пен күресу үшін жылына бір рет иммундық жүйені сақтау керектігі айтылады.
– Егер COVID-20, 21, 22 және т. б. пайда болса, не істейміз? Жаңа вакциналар жасау керек пе?
– Олай болмайды. Вирус сол күйінде қалады, ол жай мутацияға ұшырайды. Сондықтан Qazvac тек бір SARS-Cov-2 ақуызы бар экспрессивті (синтездейтін) вакциналармен салыстырғанда тиімдірек болады деп болжаймыз. Біз бұдан ең жоғары иммундық реакция береді деп күтеміз, өйткені онда коронавирустың барлық ақуыздары бар.
– Қазақстан Президентінің отандық вакцинамен емес, ресейлік вакцинамен вакцинациялағанына сіз қалай қарадыңыз?
— Себебін мен айтып өткендей сол кезде Qazvac клиникалық сынақтары соңына дейін өтілген жоқ болатын. Ел басшылығы мен Президентімізге әсіресе дәлелденген препараттармен вакцинациялану қажет, өйткені олардың жұмысы күн сайын көптеген ресми кездесулерді қамтиды.
Мен қазір адамдардың ресейлік Спутник-V немесе қытайлық Sinvac вакцинасымен егілгендіктерінде тұрған ештеме жоқ деп ойлаймын. Өлімге әкелуі мүмкін инфекциядан үнемі қорқып өмір сүруден гөрі, ковидтің күшті әсерінің алдын алып, сақтандырылған дұрыс.
– Америкада 16 жасқа толған балаларды вакцинациялай бастады. Ал бізде қалай?
– Соңғы мәліметтерге қарағанда қазір 12 жастағы балаларды да вакцинациялайды.
– Бірақ неге олар мұны бірден жасамады?
– Себебі олар қауіпті аймақта тұрған жоқ еді. Ал қазір вакцинаның клиникалық сынақтарын балаларға да өткізуге уақыт пен мүмкіндік пайда болды. Ол қауіпсіз және тиімді. Ересектерге Qazvac клиникалық сынағын өткізгеннен кейін біздің балаларымызды да вакцинациялай бастайды деп ойлаймын.
– Qazvac инфекциядан қанша уақытқа дейін қорғай алады?
– Кез-келген тиімді вакцина бірнеше жылдар бойы жұмыс істейді. Мысалы, Gardasil (адам папилломавирусына қарсы вакцина) кем дегенде 15 жаста. Qazvac-қа келетін болсақ, коронавирустың өзгеру динамикасын бақылау маңызды. Егер ол белсенді түрде мутацияға ұшыраса, онда соған сәйкес вакциналарды өзгерту керек. Яғни, пациенттердің кемінде 10%-ын вирустың толық геномдық секвенирі (реттілігін белгілеу) арқылы үнемі бақылау. Мұндай тапсырманы орындауға біздің университетте бұл үшін жаңа жүйелер мен технологиялар бар.
– Көптеген өте ақылды және білімді адамдар, тіпті сіздің салаңыздан да, бүгінгі ұсынылған вакциналардың қандай да бір зардаптары туралы айтады. Мысалы, қатерлі ісіктің пайда болуы мен COVID инфекциясының қайталануы туралы. Тіпті, Қазақстанда кайтадан екінші рет 800 адам ауырып қалды деген сан пайда болды.
– Бірде-бір вакцина қайта жұқтырудың алдын алмайды, ол иммундық жүйені уақытында және уақтылы белсендіреді, сондықтан организм бөтен ағзаның шабуылына тойтарыс беруге дайын болады, бірақ бастапқы кезеңде вирус, әрине, дене жасушаларын зақымдайды. Вакцинацияның салдары ретінде онкологиялық ауруларға келетін болсақ, бұл жай арандату. Мен көптеген жылдар бойы АҚШ-тың жетекші онкологиялық орталығында жұмыс істедім және сол кездері осы немесе басқа да вакцинадан туындаған бірде-бір жағдайдың тіркелгенін көрмедім.